ZON, ZEE & STERREN
ZON, ZEE & STERREN |
|
Wegwijs tussen de sterren
Wie in het buitenland naar de sterrenhemel kijkt, zal al gauw het aantal sterren overschatten. Vaak wordt beweerd dat daar wel een miljoen sterren te zien zijn. Inderdaad zie je in het donker van de (sub)tropen een schitterende sterrenhemel. Maar een miljoen is wel erg overdreven. Onder de meest gunstige omstandigheden (als je bijvoorbeeld door de ruimte zou zweven) zie je zo'n 6500 sterren. Maar op aarde bevindt de helft daarvan zich telkens onder onze voeten, aan de andere kant van de planeet. Ook gaat een deel verloren doordat onze dampkring laag boven de horizon het licht van zwakkere sterren dooft. Zelfs tijdens een kraakheldere nacht zie je daarom hooguit 2500 sterren. Wie dat wil, zou het na kunnen tellen.Met een verrekijker of telescoop zijn natuurlijk meer sterren te zien. Want des te groter de lichtverzamelende lens of spiegel, des te zwakker worden de nog waarneembare sterren. Met een 7 x 35 verrekijker loopt het aantal zichtbare sterren in de tienduizenden. Met een kleine telescoop wordt dat een half miljoen. Met grote, professionele telescopen fotograferen sterrenkundigen miljarden sterren.
Niet iedereen heeft een telescoop. En wie er een heeft, zal zo'n groot instrument niet snel op vakantie meesjouwen. Gelukkig hoeft dat ook niet. Om van de sterrenhemel te genieten is een verrekijker vaak veel bruikbaarder dan een telescoop. Zo kun je er zeer snel nevels en sterrenhopen mee opsporen. Sommige grote objecten, zoals sterrenwolken in de Melkweg, zien er door het grote beeldveld van een verrekijker zelfs veel fraaier uit dan in een telescoop. Vergeet alleen nooit een verrekijker goed te ondersteunen. Klem of tape hem vast op een fotostatief. Of hou ellebogen of schouders stevig tegen een rand of muur gesteund. Zo niet, dan 'dansen' de sterren door je hartslag en het trillen van je spieren. De lol van het waarnemen is er dan al gauw vanaf.
Wie de sterren een tijdlang bekijkt, zal het opvallen dat de hemel lijkt te draaien. Naarmate het later wordt gaan sterren in het westen onder en verschijnen in het oosten nieuwe. Net als het opkomen en ondergaan van de zon komt dat door de draaiiing van de aarde. Daarnaast schuift de hemel door de omloop van de aarde om de zon iedere dag een stukje op. Pas na een jaar zien we op dezelfde tijd en datum weer exact dezelfde stand van de sterrenhemel. Sterrenkaarten gelden daarom alleen voor bepaalde tijdstippen. Ook kennen we typische winter- en zomersterrenbeelden.
Sterrenbeelden
De meeste sterrenbeelden zijn zo'n 2500 jaar geleden in het Middellandse-Zeegebied bedacht. Zo staan aan de hemel een leeuw, vissen, jachthonden en een haas, maar geen tijger of olifant. Die kwamen in die streken niet voor. Er zijn ook helden en mythische wezens uit plaatselijke (meestal Griekse) legenden, zoals Hercules, Andromeda, het vliegende paard Pegasus en een centaur (paardmens). Alleen in het gebied rondom de zuidelijke hemelpool was tot in de middeleeuwen geen sterrenbeeld bekend. Bij ons vandaan was dat stuk van de hemel immers niet te zien. De eerste sterrenbeelden in dat gebied komen voor op een in 1592 in Amsterdam uitgegeven wereldkaart van Petrus Plancius. Het zijn Duif (Columba), Zuiderkruis (Crux), Zuiderdriehoek (Triangulum Australe) en Poolwachter (Polophylax), waarvan de laatste tegenwoordig is vervallen. Nog meer zuidelijke sterrenbeelden bedachten de Hollandse zeevaarders Pieter Dirckszoon Keyser en Frederick Houtman. Zij ontwierpen er elf en ze komen voor het eerst voor op de hemelglobe van Blaeu uit 1603: Paradijsvogel (Apus), Kleine Waterslang (Hydrus), Indiaan (Indus), Kraanvogel (Grus), Vlieg (Musca), Pauw (Pavo), Feniks (Phoenix), Toekan (Tucana), Vliegende Vis (Volans), Kameleon (Chamaeleon) en Goudvis (Dorado). Al hun sterrenbeelden prijken nu nog op de hemelkaarten. Bijna een zesde deel van alle sterrenbeelden (in totaal 88 stuks) is dus van Nederlandse oorsprong!
Kijk-tips
Stel: het is een flonkerende nacht en je wilt weten hoe de beroemde Andromeda-nevel eruitziet. Of de dichtstbijzijnde ster Alpha Centauri op het zuidelijk halfrond. Hoe vind je die? De grote, cirkelvormige kaarten op deze pagina's geven een overzicht. Maar kijk je echt naar de hemel, dan zie je slechts een paar van de sterrenbeelden die op de kaarten zijn aangegeven. Onze ogen kunnen de hele hemel niet in één keer overzien. Welke sterrenbeelden je ziet, is dus afhankelijk van de richting en hoogte waarin je kijkt. Langs de horizon staan op de kaarten daarom de windrichtingen aangegeven. Draai de kaart steeds zo dat de horizon samenvalt met je kijkrichting. De ligging van het noorden kun je bepalen met een kompas of (als je de weg aan de sterrenhemel hebt gevonden) op het noordelijk halfrond met behulp van de Poolster. Het noordpunt ligt namelijk recht onder die gemakkelijk op te sporen ster. Op het zuidelijk hafrond is het moeilijker. Daar staat geen heldere ster op de plaats van de hemelpool. Alleen het sterrenbeeld Zuiderkruis helpt je enigszins op weg.Nog een paar tips. Laat je ogen eerst aan het donker wennen als je naar buiten gaat om de sterren waar te nemen. Na een paar minuten zul je meer sterren zien dan op het moment dat je buitenkomt. Gebruik verder een zaklamp met rood filter om de hemel met de sterrenkaart te vergelijken. Het rode licht beïnvloedt de aanpassing aan het donker niet. Het oog is namelijk veel gevoeliger voor geel en blauwgroen licht. Als je geen rood filter hebt, kun je het licht van de zaklamp dimmen door tussen je vinger door te schijnen.
DE NOORDELIJKE HEMEL
Bijna recht boven ons hoofd staat het kleine sterrenbeeld Lier (Lyra), met daarin de zeer heldere ster Wega. Ook de Zwaan (Cygnus) staat hoog met zijn helderwitte ster Deneb. Ten zuiden van Wega en Deneb bevindt zich Altair van het sterrenbeeld Arend (Aquila). Deze drie heldere sterren samen vormen de gemakkelijk herkenbare 'zomerdriehoek'. In het oosten staat nog zo'n hulpmiddel: het 'herfstvierkant'. Later in de nacht (en in de herfst al 's avonds vroeg) staat dat hoog in het zuiden.
Wanneer?
7 juli om 01 u.
22 juli om 24 u.
6 augustus om 23 u.
21 augustus om 22 u.
6 september om 21 u.
21 september om 20 u.(alle tijdstippen zijn in zomertijd)
Waar?
De kaart van de noordelijke hemel is getekend voor 40° noorderbreedte, dus voor het Middellandse-Zeegebied, Midden-Oosten, Japan en New York. Het middelpunt van de kaart komt overeen met het zenit (het punt recht boven je hoofd) op die breedte. De kaart is ook op andere breedten te gebruiken. Het zenitpunt zal dan iets verschoven zijn. Dichterbij de evenaar zijn zuidelijker sterrenbeelden te zien; meer naar het noorden komt de Poolster hoger boven de horizon. Maan en planeten zijn niet aangegeven omdat hun posities sterk afhankelijk zijn van de datum.
Pak de verrekijker!
Melkweg
De Melkweg is de lichtende band die over de hemel kronkelt. Hij bestaat uit sterren, sterrenhopen, lichtende nevels en donkere stofmassa's van het ons omringende melkwegstelsel. Op het noordelijk halfrond is de Melkweg het helderst in de Zwaan (Cygnus) en de Arend (Aquila). In de Zwaan is een donkere 'inham' in de Melkweg te zien. Dit is een zeer grote stofwolk die het licht van daarachter gelegen sterren tegenhoudt. In het sterrenbeeld Schild (Scutum) is een prachtige sterrenwolk te zien.
De Noord-Amerikanevel in het sterrenbeeld Zwaan dankt zijn vorm aan aan donkere wolken die het licht van de achterliggende sterren onderscheppen.
Sterren
Wega
De helderste ster van de 'zomerdriehoek'. Wega staat op een afstand van 26 lichtjaar en is 2,5 keer groter dan onze zon.Deneb
Witte 'superreus' op 1800 lichtjaar afstand. Doordat deze ster 130 maal groter is dan onze zon en ruim 70.000 maal meer licht uitstraalt, schijnt hij toch bijna even helder als Wega.Arcturus
Hoofdster van het sterrenbeeld Ossenhoeder (Boötes). De helderste ster van het noordelijk hemelhalfrond. Let op de oranje kleur. Arcturus is een oranje reuzenster die veertien keer groter is dan onze zon. Afstand: 36 lichtjaar.
Dubbelsterren
Alcor en Mizar
Boven de één na achterste ster van de staart van de Grote Beer, Mizar, staat een zwak sterretje. Dat is Alcor, die ook wel het 'ruitertje' wordt genoemd omdat hij op de dissel van een wagen lijkt te zitten. Alcor en Mizar vormen een zogenaamde 'optische dubbelster'. Ze staan alleen van de aarde af gezien dichtbij elkaar aan de hemel. In vroegere culturen vormde Alcor een test voor wie de scherpste ogen had. Maar tegenwoordig staan beide sterren zo ver uit elkaar dat je ze zonder moeite gescheiden moet kunnen zien.Albireo
Arabische naam voor de ster Beta in de kop van de Zwaan. Een echte dubbelster, bestaande uit twee sterren die om elkaar heen draaien. De afstand tussen de oranje en de blauwe ster bedraagt 35 boogseconden. Met een verrekijker zijn ze gescheiden te zien.Epsilon Lyrae
Twee zwakke, witte sterretjes op 3,5 boogminuten afstand van elkaar. Wie Epsilon Lyrae met het blote oog als dubbelster ziet, heeft arendsogen! Beide sterren zijn weer dubbelsterren, maar om die gescheiden te zien is een telescoop nodig.61 Cygni
Een gele en een rode dubbelster die met een 7x vergrotende verrekijker gescheiden te zien zijn. De sterren draaien in 146 jaar om elkaar heen.
Open sterrenhopen
h en Chi Persei
In het midden tussen de sterrenbeelden Perseus en Cassiopeia is met het blote oog een wolkje te zien. De verrekijker toont op deze plek twee opeenhopingen van elk zo'n driehonderd sterren. Beide sterrenhopen zijn tegelijk in het beeldveld van de verrekijker zichtbaar. Hun afstanden: 7300 lichtjaar.M39
Mooie open sterrenhoop in de Zwaan (Cygnus). Aristoteles beschreef hem in 325 v.Chr. als een komeetachtig wolkje. Met de verrekijker zijn afzonderlijke sterren te zien.M52
Open sterrenhoop in Cassiopeia. Binnen een gebied dat half zo groot is als de volle maan staan honderd sterren.IC4665
Fraaie, open sterrenhoop voor de verrekijker in de Slangendrager (Ophiuchus).
Bolvormige sterrenhopen
M13
M13 in het sterrenbeeld Hercules is een van de bolvormige sterrenhopen rondom ons melkwegstelsel. M13 bestaat uit 300.000 sterren en bevindt zich op een afstand van 22.500 lichtjaar. Hij is al met het blote oog te zien. M92, een bolhoop niet ver daarvandaan in hetzelfde sterrenbeeld, doet nauwelijks voor M13 onder. Maar vanwege zijn grotere afstand (32.000 lichtjaar) is hij iets lichtzwakker en ook kleiner.M15
M15 in Pegasus is een monster-bolhoop van zo'n 6 miljoen sterren. Ondanks de grote afstand van 45.000 lichtjaar is hij even groot en helder als M92 in Hercules.
M3
M3 is een prachtige bolvormige sterrenhoop met veel gele sterren van hoge ouderddom.
Bolvormige sterrenhoop in de Jachthonden (Canes Venatici). Afstand 42.000 lichtjaar. Bevat 200.000 sterren. Bijna zichtbaar met het blote oog en schitterend in een verrekijker.M5
Bolvormige sterrenhoop in de Kop van de Slang (Serpens Caput). Afstand 27.000 lichtjaar. Bevat 60.000 sterren. Nog net met het blote oog zichtbaar en een schitterend gezicht in de verrekijker.
Nevels
M27
M27, of de Halternevel, is tijdens maanloze nachten met een verrekijker in het sterrenbeeld Vosje (Vulpecula) te zien. Het is een planetaire nevel en bestaat uit gasmassa's die 50.000 jaar geleden door een stervende ster werden weggeslingerd.
Sterrenstelsels
M31, Andromeda-nevel
De Andromeda-nevel is een melkwegstelsel als het onze, dat honderden miljarden sterren bevat. Het sterrenstelsel is 2 miljoen lichtjaar van ons verwijderd en daarmee het verste object dat nog met het blote oog is te zien. Op heldere, maanloze nachten vormt het een zwak lichtend wolkje dat in de lengterichting vier keer groter is dan de maan. Met een verrekijker zijn ook twee begeleidende melkwegstelsels, M32 en NGC205, te zien.
M33
M31, of de Andromeda-nevel, is een spiraalvormig melkwegstelsel als het onze, geflankeerd door twee kleinere, begeleidende stelsels.
Spiraalvormig melkwegstesel in de Driehoek (Triangulum). Afstand 2,3 miljoen lichtjaar, dus iets verder dan de Andromeda-nevel. Met de verrekijker is hij niet moeilijk te vinden.
M51
M33, het Vuurradstelsel, ligt op een afstand van 2,3 miljoen lichtjaar. Het is kleiner dan de Andromeda-nevel en ook lichtzwakker.
M51 in de Jachthonden (Canes Venatici) staat bekend als de Draaikolknevel. Hij bestaat uit een groot spiraalstelsel dat is verbonden met een kleiner melkwegstelsel. Er is een grote telescoop voor nodig om de spiraalstructuur te zien. De verrekijker toont een wazig vlekje.M81 en M82
M81 is een spiraalstelsel in de Grote Beer (Ursa Major) op 20 miljoen lichtjaar afstand. M82 is een lichtzwakker en onregelmatig melkwegstelsel dat door de aantrekkingskracht van zijn grote buur in zijn beweging wordt gestoord.
Meteoren
Perseïden
Van 25 juli tot 22 augustus zijn de Perseïden te zien. Het maximum van deze jaarlijks terugkerende meteorenzwerm vindt omstreeks 12 augustus plaats. Iedere minuut is dan wel een 'vallende ster' te zien, langs de hemel schietend vanuit een vluchtpunt in het sterrenbeeld Perseus. Jammer genoeg stoort dit jaar het maanlicht; het is op 15 augustus volle maan.
DE ZUIDELIJKE HEMEL
Het sterrenbeeld Schutter (Sagittarius) staat recht boven het hoofd in het zenit. Het beeld heeft een vorm die doet denken aan een theepot. Het wordt omringd door de Slangendrager (Ophiuchus), Arend (Aquila), Steenbok (Capricornus), Zuiderkroon (Corona Australis) en Schorpioen (Scorpius). Van de Schorpioen steekt bij ons 's zomers alleen de kop boven de zuidelijke horizon uit. Meer naar het zuidwesten stralen dichtbij elkaar twee heldere sterren. De bovenste en helderste daarvan is onze buurster Alpha Centauri. De twee heldere sterren wijzen naar het lager boven de horizon geleden Zuiderkruis (Crux). Rondom de zuidelijke hemelpool draaien de Hollandse sterrenbeelden.
De Melkweg is het helderst in de sterrenbeelden Schorpioen (Scorpius) en Boogschutter (Sagittarius). In die richting kijken we naar het centrum van ons melkwegstel.
Wanneer?
7 juli om 24 u.
22 juli om 23 u.
6 augustus om 22 u.
21 augustus om 21 u.
6 september om 20 u.
21 september om 19 u.(alle tijdstippen zijn in standaardtijd)
Waar?
De kaart van de zuidelijke hemel geldt voor 35° zuiderbreedte, wat overeenkomt met de ligging van Sydney, Kaapstad en Buenos Aires. Net als de kaart van de noordelijk hemel komt het middelpunt weer overeen met het zenit (het punt recht boven je hoofd) op die breedte. De kaart is ook weer op andere breedten te gebruiken. Dichter naar de evenaar toe verschijnen noordelijker sterrenbeelden; nog meer naar de zuidpool toe komt het Zuiderkruis steeds hoger boven de horizon.
Pak de verrekijker!
Melkweg
Aan de zuidelijke sterrenhemel is de Melkweg het helderst in de Schutter (Sagittarius) en Schorpioen (Scorpius). Daar ligt het centrum van ons melkwegstelsel. In het Zuiderkruis (Crux) bevindt zich de vermaarde Kolenzak: een donkere nevel op een afstand van ruim 500 lichtjaar, die bijna al het licht van de erachter gelegen sterren afschermt.
Sterren
Antares
Heldere rode superreus op 330 lichtjaar afstand; 760 maal zo groot als onze zon en in zichtbaar licht 6000 maal helderder. In ons zonnestelsel zou deze ster de ruimte opvullen tot halverwege Mars en Jupiter.Alpha Centauri
Drievoudige ster op slechts 4,3 lichtjaar afstand van ons zon. Hij bestaat uit een gele hoofdster die erg veel op onze zon lijkt, en een oranje ster die ongeveer 20 procent kleiner is. Beide sterren draaien in tachtig jaar om elkaar heen. In 1915 werd ontdekt dat Alpha Centauri A en B een kleine, lichtzwakke begeleider hebben die nog wat dichterbij staat: Alpha Centauri C of 'Proxima Centauri', de dichtstbijzijnde ster in het heelal. Er is een telescoop voor nodig om de twee hoofdsterren los van elkaar te zien.Agena
Agena, of Beta Centauri, is een blauwviolette reuzenster die zestien maal groter is dan onze zon en in zichtbaar licht ruim 10.000 maal meer licht uitstraalt. Afstand: 460 lichtjaar. Zijn oppervlaktetemperatuur bedraagt bijna 25.000 graden (onze zon: 5800 graden).
Dubbelster
Alpha Capricornis
Een optische dubbelster met een scheiding van 378 boogseconden die gemakkelijk met het blote oog is te zien.
Open sterrenhopen
M6 en M7
M6, de Vlindercluster, en M7 in de Schorpioen (Scorpius) zijn schitterende open sterrenhopen voor het blote oog. In de verrekijker vormen ze een prachtig gezicht. M7 bevat ruim tachtig sterren.M11
Fraaie open sterrenhoop in de sterrenwolk van de Melkweg in het sterrenbeeld Schild (Scutum). Ook bekend als de Wilde Eend-cluster vanwege zijn vorm van een vliegende eend.M23 en M25
Twee fraaie, open sterrenhopen in de Schutter (Sagittarius). Beide staan op een afstand van 2000 lichtjaar. De eerste heeft een ongeveer even groot oppervlak als de maan.NGC 4755
NGC 4755, of de Juwelendoos, is een schitterende verzameling sterren, waaronder Kappa Crucis van het Zuiderkruis (Crux). De meeste sterren fonkelen blauwachtig wit, maar een ervan is een opvallende rode superreus. De sterrenhoop staat op ongeveer 7700 lichtjaar afstand.
Bolvormige sterrenhopen
Omega Centauri
De helderste bolvormige sterrenhoop aan de hemel. Hij staat op een afstand van 16.000 lichtjaar en bevat een miljoen sterren.47 Tucanae
47 Tucanae is het sterrenbeeld Toekan is iets lichtzwakker dan Omega Centauri, maar nog altijd duidelijk met het blote oog te zien. Hij bevindt zich op de grens van de Kleine Magelhaense Wolk. Opvallend is dat de oppervlaktehelderheid van de sterrenhoop veel groter is dan die van de Wolk. Afstand: 13.000 lichtjaar.M2
Bolhoop in de Waterman (Aquarius). Onder gunstige omstandigheden nog net met het blote oog te zien. Hij ligt op een afstand van ongeveer 50.000 lichtjaar en heeft een diameter van ongeveer 150 lichtjaar.M4
Gemakkelijk te vinden bolhoop vlakbij Antares, de hoofdster van de Schorpioen. Bijna met het blote oog zichtbaar. M4 bevat zo'n 60.000 sterren en staat relatief dichtbij op een afstand van slechts 9000 lichtjaar.M10 en M12
Twee bolhopen niet ver van elkaar in de Slangendrager (Ophiuchus). Ze zijn niet met het blote oog zichtbaar, maar kunnen met de verrekijker worden bekeken.M22
Fraaie bolvormige sterrenhoop in de Schutter (Sagittarius) met een record aantal van misschien wel 7 miljoen sterren. Op een planeet in het centrum van M22 zou het nooit echt nacht zijn. De hemel is er gevuld met zeer heldere sterren, sommige zelfs zo helder als onze volle maan! De afstand van de bolhoop bedraagt 10.000 lichtjaar.Nevels
M8, M17 en M20
M8 (Lagune-nevel), M17 (Omega-nevel, en M20 (Trifid-nevel), zijn zeer fraaie lichtende gasnevels in de Schutter (Sagittarius). Ze zijn geliefd bij astrofotografen. Met de eerste twee zal een verrekijker geen moeite hebben. M20 is wat lichtzwakker en bevindt zich iets ten noorden van M8.
30 Doradûs
De Trifid-nevel (M20) ligt in de Boogschutter (Sagittarius) op een afstand van circa 2300 lichtjaar van de aarde. De nevel lijkt door donkere stofbanen in drie stukken te zijn verdeeld.
30 Doradûs, of de Tarantula-nevel, is aan de hemel ongeveer even groot als de maan en zeer duidelijk met het blote oog te zien. De nevel ligt in de Grote Magelhaense Wolk op 170.000 lichtjaar afstand. Als hij zo dicht bij ons zou staan als de bekende Orion-nevel, zou hij zo helder zijn dat hij schaduwen zou werpen.Eta Carinae
De Eta Carinae-nevel op een afstand van 7500 lichtjaar is een schitterende nevel bij de gelijknamige ster in het sterrenbeeld Kiel (Carina). Eta Carinae is de opmerkelijkste veranderlijke ster aan de hemel. Anderhalve eeuw geleden was hij zeer helder. Nu is hij niet met het blote oog te zien. Eta Carinae is een zeer zware ster met een lichtkracht van wel zes miljoen zonnen. Sterrenkundigen denken dat hij ieder moment als een supernova kan ontploffen.
De sterrenbeelden Zuiderkruis (Crux, vier helderste sterren bovenaan) en Kiel (Carina) worden door de Melkweg gekruist en zijn rijk aan allerlei interessante objecten. In het oog springen onder andere de roodgekleurde Eta Carinae-nevel en enkele open sterrenhopen.
Sterrenstelsels
Magelhaense Wolken
De Kleine en de Grote Magelhaense Wolk zijn sterrenstelsels die ons melkwegstelsel op haar tocht door de ruimte begeleiden. Hun afstanden bedragen respectievelijk 200.000 en 170.000 lichtjaar. De Kleine Wolk bevat zo'n twee miljard sterren, de Grote Wolk zo'n tien miljard. De Grote Wolk is zeer imposant en zelfs bij maanlicht zichtbaar. In 1987 verscheen er een met het blote oog zichtbare supernova (ontploffende ster) in. Tegen alle verwachtingen van sterrenkundigen in was het een blauwe reuzenster die ontplofte, in plaats van een rode. Neem beide wolken in onze zomer in de vroege ochtend waar. Ze staan dan hoger aan de hemel.
Meteoren
Van half juli tot in de derde week van augustus zijn aan de zuidelijke sterrenhemel verschillende meteorenzwermen actief: de Capricorniden (maximum 25 juli, circa vijf trage meteoren per uur), de Delta Aquariden (maxima op 29 juli, met circa twintig zwakke meteoren per uur, en op 7 augustus, met circa tien zwakke meteoren per uur), de Piscis Australiden (maximum 31 juli, circa vijf meteoren per uur), de Alpha Capricorniden (maximum 2 augustus, circa vijftien heldere meteoren per uur) en de Iota Aquariden (maximum 6 augustus, circa tien meteoren per uur).
Tekst: Carl Koppeschaar
Foto's en iIllustraties: Carl Koppeschaar / Raymond van der Meij
Laatst bijgewerkt: 10 juli 2006
