BEELDENSTORM OP PAASEILAND

Moai-beeld op de helling van de Rano Raraku-vulkaan.

"De door elkaar gegooide moai, ofwel stenen standbeelden op Paaseiland, spreken voor zich," zegt Sergio M. Vega Santa Maria, een gids die me de volgende dag nog eens langs de voornaamste bezienswaardigheden rondleidt. "Onze overleveringen vertellen dat zich een enorm bloedbad moet hebben voorgedaan. Rond 1680 brak er strijd uit tussen twee bevolkingsgroepen op het eiland. De ene, de zogenaamde 'kort-oren', kwam in opstand tegen de overheersende klasse van 'lang-oren'. Die lang-oren - zo genoemd naar hun door gewichten uitgerekte oorlellen - waren de eigenlijke standbeeldenmakers. De nog half uitgehakte beelden op de hellingen van de Rano Raraku-vulkaan lijken ervan te getuigen dat zij inderdaad in allerijl hun steengroeven verlieten.

De bevolking van Paaseiland zou oorspronkelijk hebben bestaan uit 'kort-oren' en 'lang-oren'. De Nederlanders die Paaseiland in 1722 ontdekten, beschreven de bewoners als licht van huid, roodharig en met lange oren. Die oren waren kunstmatig zo uitgerekt, dat de oorlellen op de schouders bengelden. Tijdens het werk werden ze omhooggerold, zodat ze niet in de weg zaten.

Die greppel heet nu nog Ko te Umo o te Hanau Eepe, wat zoveel betekent als 'de oven van de lang-oren'. Dr. Carlyle Smith, die in de jaren vijftig de bodem van de greppel onderzocht, vond er een dikke laag houtskool. Radiokoolstofdateringen daarvan bevestigen dat er omstreeks 1670 een brand moet hebben gewoed. Die brand, als apotheose in de strijd van kort-oren tegen lang-oren, vormt dan ook het gegeven van de film Rapa Nui van Kevin Costner, die in 1994 in de bioscopen was te zien. Maar: is die overgeleverde strijd en verschrikkelijke brand wel het échte verhaal over Paaseiland?

Paaseiland is 24 km lang en heeft een driehoekige vorm. Op de landingsbaan Mataveri kan ook een space shuttle landen. De beelden op paaseiland kijken telkens landinwaarts. Alleen bij Ahu Akivi en op de zuidhelling van Rano Raraku kijken beelden naar zee.

Volgens lokale legenden zouden de beelden zijn vervuld van een bovennatuurlijke kracht die 'Mana' heet. De beelden zouden zelf naar hun ahu's zijn gelopen. Onzin natuurlijk. Maar sommige westerse onderzoekers fantaseerden er net zo op los. Volgens de Zwitserse schrijver Erich von Däniken ('Waren de goden kosmonauten?') zouden de beelden uit de rotsen zijn geslagen met hulp van buitenaardse wezens en hun technologie.

De beelden op Paaseiland zijn zeker door lang-orige beeldhouwers gemaakt, want ze hebben alle lange oren. Hier de beeldenrij van Ahu Naunau in Anakena. De beelden droegen meestal een pukao, of cilindervormige hoed van rode lava op het het hoofd. Soms werden ook grote witte ogen met rode pupillen in het gezicht aangebracht.

"Toen de Polynesiërs rond het jaar 400 Paaseiland bereikten, was het nog redelijk bebost. Niet overmatig, maar wel rijkelijk," vertelt dr. Jo Anne van Tilburg, een Amerikaanse archeologe van de universiteit van Californië in Los Angeles (UCLA). "Uit pollenonderzoek en teruggevonden stukken vruchtwand, weten we dat hier al minstens 37.000 jaar een grote palmsoort groeide. Die was verwant aan de Chileense 'wijnpalm' (Jubea chilensis). Uit afdrukken in de lava weten we dat hier ook nog een kleinere palmboom voorkwam. Zijn 45 centimeter dikke stammen konden worden gebruikt als 'rollers' bij het transport van de beelden. Ook konden ze dienen als hefbomen om de standbeelden op te richten. Verder waren hier bomen en struiken waarvan de vezels konden worden gebruikt om sterke touwen te maken. Degenen die hier arriveerden, deden dus helemaal niet aan hocus-pocus. Ze gebruikten gewoon natuurlijke produkten die hier aanwezig waren."

Dr. Van Tilburg, die directeur is van het Moai Documentation Project, onderzoekt sinds 1982 de verloren gegane cultuur van Paaseiland. Samen met haar collega Patricia Vargas van de universiteit van Chili, en vrijwilligers van Paaseiland zelf, catalogiseerde ze de 887 beelden die tot nog toe op Paaseiland zijn aangetroffen.

"De bedoeling daarvan was om twee dingen te leren begrijpen," zegt Van Tilburg. "Ten eerste: hoe de enorme beelden vervoerd werden. En ten tweede: enig inzicht te krijgen in de Rapa Nui die deze taak volbrachten. Dus hoeveel mensen deden er aan mee, hoeveel aten ze en hoeveel grond hadden ze nodig om dat voedsel te produceren?"

Om een indruk te krijgen van de beelden die over Paaseiland werden versjouwd, nam Van Tilburg de maten van 480 over het eiland versleepte beelden. Daarvan berekende ze gemiddelde grootte en gewicht. Het gemiddelde beeld bleek vier meter hoog te zijn en 12,5 ton te wegen. Aan de hand van die gegevens zocht ze een moai die daarmee overeenkwam. Een van de zeven standbeelden bij Ahu Akivi voldeed daaraan het meest.

Van dat beeld construeerde Van Tilburg een 1:10 schaalmodel. Met behulp van een laserscan werd daarvan een driedimensionaal computerbeeld gegenereerd. Daarmee testte ze verschillende methoden om het beeld over Paaseiland te transporteren. Deze manier bleek het eenvoudigst: het beeld werd op twee houten balken op zijn rug gelegd en daarna over rollers voortbewogen.

Dr. Zvi Schiller berekende de optimale route van de steengroeve bij Rano Raraku naar het platform bij Ahu Akivi. Ook rekende hij uit hoeveel energie ervoor nodig zou zijn om een beeld langs die route te verslepen.

Voor een gunstige route zouden slechts vijfenvijftig tot zeventig arbeiders nodig zijn geweest. Volgens de berekeningen van Schiller hoefden die maar vijf tot zeven dagen te slepen. Van Tilburg: "Dat was dus met relatief weinig mankracht en in weinig tijd. Ze zouden maar vijf uur per dag bezig te hoeven zijn geweest bij een voeding van 2880 calorieën. Het voedsel kon worden opgebracht door een groep van 321 tot 365 mensen die 20 hectare land bewoonden en bebouwden. Voor het eerst wisten we daarmee niet alleen iets over de standbeelden, maar ook over de omstandigheden en de mensen die ze versleepten. Dat was nou echt eens archeologie op z'n best!"

De eenvoudigste transportwijze bleek deze: het beeld ruggelings op twee balken plaatsen en voortrollen over boomstammen. Eenmaal aangekomen bij zijn platform werd het beeld vervolgens rechtop geduwd of getakeld.

De mythen verhalen over een grote leider, Hotu Matu'a, die in Anakena aan de noordkust landde. Hij verdeelde het land onder zijn zes zonen. Zo ontstonden de zes gebieden, of Mata, waaruit het eiland nog bestaat. Maar het woord Mata betekent ook nog iets anders: ogen. De ogen van de voorouders die de beelden macht geven. Voorouderlijke macht, verdeeld over de zes territoria, was de belangrijkste kracht op het eiland. Om díe macht te verkrijgen, richtten de bewoners de standbeelden op.

"De Rapa Nui-mensen bouwden die standbeelden om hun grondbezit aan te geven. Als middel om de goden te vragen het land vruchtbaar te maken, en om hun rang en status te benadrukken," vertelt Jo Anne van Tilburg. "Sinds 1979, toen archeoloog Sergio Rapu bij Ahu Anakena een groot oog vond van wit koraal met een pupil van donkerrode steen, weten we dat sommige beelden inderdaad ogen hebben gehad. Rood en wit zijn heilige kleuren in Polynesië. Omdat de ahu's ook als begraafplaats dienden, werden de ogen vermoedelijk in de beelden geplaatst bij de dood en begrafenis van belangrijke stamhoofden."

Een tijd lang leefde het Rapa Nui-volk van het land en van de zee. Maar toen groeide ook de bevolking. In een paar eeuwen tijd vertienvoudigde het aantal eilandbewoners. Rond 1600 woonden er zeven- à achtduizend mensen op Rapa Nui. Al die mensen hadden hout nodig voor huizen, verwarming, kano's en voor het verslepen van standbeelden. Zo onstond een ecologische crisis.

Door het houttekort begonnen de Rapa Nui-stammen elkaar te plunderen. En door de chaos die daaruit voortvloeide, werd het eiland nooit meer herbebost. In 1722, toen de Nederlandse ontdekkingsreiziger Jacob Roggeveen hier op Paaszondag landde (vandaar de naam van het eiland), zag hij wel de standbeelden, maar trof geen boom meer aan. In 1774 meldde de Engelse ontdekkingsreiziger James Cook dat veel beelden kapot en omgevallen waren. Mogelijk waren ze door de lokale bevolking van hun platforms gestoten. Tijdens een soort van 'beeldenstorm' moest kennelijk de in de beelden opgeslagen 'Mana' worden bevrijd. Die bovennatuurlijke kracht moest het land weer vruchtbaar maken.

Jo Anne van Tilburg: "We moeten natuurlijk oppassen voor weer een nieuwe speculatie. Zonder twijfel heeft hier een milieuramp plaatsgevonden. Pollenonderzoek wijst uit dat hier na 1600 geen boom meer groeide. Maar ondanks de kaalslag van het eiland schoot bij Orongo, op de zuidpunt bij de Rano Kao-krater, weer een hele nieuwe cultus wortel."

De eilandjes Motu Nui, Motu Iti en Motu Kaokao, gezien van de kliffen bij Orongo. Elk jaar weer zommen mannen van Orongo naar Motu Nui. De eerste die een ei van de daar nestelende bonte stern bemachtigde, legde dat in een rieten maandje, bond dit rond zijn nek en zwom terug. Hij of zijn opdrachtgever werd dan voor de duur van een jaar als 'vogelman' aangewezen.

"Die cultus was misschien wel een reactie van de eilandbewoners om aan de crisis weerstand te bieden," overpeinst Van Tilburg. "Naarmate de bodem uitgeput raakte en de opbrengst van de landbouw achteruitging, werd vis van steeds groter belang voor ze. Als de vogels naar Rapa Nui kwamen, volgden ze scholen geelvintonijn. En het Rapa Nui-volk was zich daar terdege van bewust. Gezien hun interesse in vogels en vogeleieren moeten ze ook hebben geweten van de komst van de tonijn."

Langs de kust van Paaseiland zijn talloze petrogliefen te vinden: oude, in steen gekerfde afbeeldingen. De motieven zijn zeedieren, zoals tonijn, vruchtbaarheidssymbolen en zogenaamde 'vogelmannen'. Deze laatste zijn een combinatie van mens en fregatvogel.

"Het is dus niet eens de interne strijd, maar vooral het contact met de buitenwereld dat voorgoed een einde maakte aan de Rapa Nui-cultuur," besluit Jo Anne van Tilburg. "Stel je de schok voor die de eilandbewoners ondergingen toen ze na eeuwen van afzondering ineens weer in contact kwamen met vreemdelingen. Hoe zou het ons vergaan als hier plotseling een buitenaards ruimtevaartuig landde?"

Tekst: Carl Koppeschaar

Foto’s en illustraties: Carl Koppeschaar, Jo Anne van Tilburg, UCLA.

LITERATUUR